Ερμηνευτικά σχόλια στις Καταβασίες της Κοιμήσεως της Θεοτόκου

koimisis 999 735x1024

Μπερκουτάκης Μιχαήλ

θεολόγος, εκπαιδευτικός,

Απόδοσις νεοελληνική και συνοπτικός σχολιασμός

των καταβασιών της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.

πονηθείς εν Πύργῳ Ηλείας, εν έτει σωτηρίῳ 2023,

υπό του εν θεολόγοις ελαχίστου

Μιχαήλ του κρητός

 

Καταβασίες Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου.

Ὠδὴ α’. Ἦχος α’.

«…Πεποικιλμένη τῇ θείᾳ δόξῃ, ἡ ἱερὰ καὶ εὐκλεής, Παρθένε, μνήμη Σου πάντας συνηγάγετο πρὸς εὐφροσύνην τοὺς πιστούς, ἐξαρχούσης Μαριάμ, μετὰ χορῶν καὶ τυμπάνων τῷ Σῷ άδοντας Μονογενεῖ· Ἐνδόξως, ὅτι δεδόξασται….».

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ:

«…Στολισμένη με την άκτιστη χάρη της θείας δόξαςη ιερή και ένδοξηΠαρθένεμνήμη της εορτής σου συγκέντρωσε σήμερα σε ευφρόσυνη σύναξη όλους τους πιστούςοι οποίοι, έχοντες ως προεξάρχουσα την αδελφή του προφήτη Μωυσή, τη συνονόματή σου Μαριάμ, υμνούν με τους χορούς και τη μουσική των τυμπάνων τους τον Μονογενή Σου Υιό, όπως Τον ύμνησε στα χρόνια της παλαιάς διαθήκης ο Ισραήλτότε που πέρασε με θαυμαστό τρόπο την ερυθρά θάλασσα, ψάλλοντάς Του και πάλι τον ύμνο της αρχαίας α΄ βιβλικής ωδής· Ας τραγουδήσουμε το όνομα του Κυρίου, γιατί με ένδοξο τρόπο δοξάστηκε από τα έργα Του…».

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ:

Ο υμνογράφος, Κοσμάς μοναχός, εφαρμόζοντας την πάγια τακτική της χριστιανικής υμνολογίας, συνδέει με απόλυτη επιτυχία τον ειρμό της α΄ ωδής του κανόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου με το περιεχόμενο της αντίστοιχης αρχαίας α΄ βιβλικής ωδής, η οποία είναι καταγεγραμμένη στην παλαιά διαθήκη και ειδικότερα στο ιε΄ κεφάλαιο του βιβλίου της Εξόδου.

Σύμφωνα με τη βιβλική διήγηση μετά από τη διάβαση της ερυθράς θάλασσας και την καταστροφή του αιγυπτιακού στρατού η αδελφή του προφήτη Μωυσή και συνονόματη της Θεοτόκου, Μαριάμ, προεξάρχουσα του ισραηλιτικού λαού, έψαλε στο Θεό, χορεύοντας με τη μουσική υπόκρουση τυμπάνων, ως νικητήριο παιάνα τον ύμνο της α΄ βιβλικής ωδής.

Ο υμνογράφος, αντιγράφοντας τη συγκεκριμένη σκηνή της αγιογραφικής διήγησης, παρουσιάζει την προεξάρχουσα στα χρόνια της παλαιάς διαθήκης του ισραηλιτικού λαού κατά την ψαλμωδία της αρχαίας α΄ βιβλικής ωδής αδελφή του προφήτη Μωυσή, Μαριάμ, ως προεξάρχουσα στα χρόνια της καινής διαθήκης του χριστιανικού λαού κατά την ψαλμωδία του κανόνα προς τιμήν του Υιού και Θεού της Θεοτόκου για τον εορτασμό της Κοιμήσεώς της.

Εν­νο­εί­ται φυσικά ό­τι η α­πό­δο­ση της α΄ βι­βλι­κής ω­δής στο Πρό­σω­πο του μο­νο­γε­νή Υι­ού της Θε­ο­τό­κου συ­νε­πά­γε­ται, εμ­μέ­σως πλην σα­φώς, την ο­μο­λο­γί­α της Θε­ό­τη­τας του Κυ­ρί­ου.

Ο μο­νο­γε­νής δη­λα­δή Υι­ός της Θε­ο­τό­κου εί­ναι ο Θε­ός, ο Οποίος στα χρό­νια της πα­λαι­άς δι­α­θή­κης, α­νοί­γον­τας και κλεί­νον­τας με θαυ­μα­στό τρό­πο την ε­ρυ­θρά θά­λασ­σα, έ­σω­σε τον Ισ­ρα­ήλ α­πό τον πανίσχυρο στρατό των Αιγυπτίων.

 

Καταβασίες Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου.

Ὠδὴ γ’. Ἦχος α’.

«…Ἡ δημιουργική καὶ συνεκτικὴ τῶν ἁπάντων Θεοῦ Σοφία καὶ Δύναμις ἀκλινῆ, ἀκράδαντον τὴν Ἐκκλησίαν στήριξον, Χριστέ· μόνος γὰρ εἶ Ἅγιος, ὁ ἐν ἁγίοις ἀναπαυόμενος…».

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ:

«…Εσύ, Χριστέ μου, που ως το β΄ Πρόσωπο της Αγίας Τριάδας είσαι η ενυπόστατη Σοφία και η Δύναμη του Θεού-Πατέρα, η Οποία δημιούργησε και συντηρεί στην ύπαρξη όλο τον κτιστό κόσμο, διατήρησε την Εκκλησία Σου αμετακίνητη στην ορθόδοξη πίστη και ακλόνητη στις επιθέσεις των εχθρών της· γιατί Εσύ είσαι ο μόνος πραγματικά Άγιος και ευαρεστούμενος στα έργα των αγίων Σου…». 

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ:

Ο υμνογράφος, Κοσμάς μοναχός, στον ειρμό της γ΄ ωδής του κανόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου απευθύνει το λόγο του προς το Χριστό.

Αναφερόμενος μάλιστα στο ένα και θείο Πρόσωπο του Θεανθρώπου Χριστού, χρησιμοποιεί δύο σπάνια και σχετικά άγνωστα ονόματά Του. Ονομάζει δηλαδή το β΄ Πρόσωπο της Αγίας Τριάδας «…Σοφίαν…» και «…Δύναμιν…» του Θεού, ενώ τα συνήθη και γνωστότερα ονόματά Του είναι «…Υιός…» και «…Λόγος …».

Όσον αφορά τη χρήση των δύο σπάνιων αυτών ονομάτων του β΄ Προσώπου της Αγίας Τριάδας στην Παράδοση της Εκκλησίας παρατηρούμε, ότι το α΄ εξ αυτών χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα στην ονομασία του σπουδαιότερου ναού της Κωνσταντινούπολης, την περίφημη «Αγιά-Σοφιά». Ο ναός αυτός δεν είναι αφιερωμένος στην αγία μάρτυρα Σοφία, όπως λανθασμένα νομίζουν πολλοί χριστιανοί σήμερα, αλλά στην «…Αγία του Θεού Σοφία…», δηλαδή στο β΄ Πρόσωπο της Αγίας Τριάδας ή πιο απλά στο ένα και θείο Πρόσωπο του Χριστού, το Οποίο, ως Θεός, υπήρχε αιώνια πριν από την ενανθρώπησή Του.

Ως προς το περιεχόμενό του ο ειρμός της γ΄ ωδής είναι ταυτόχρονα δοξολογία και αίτηση. Ο υμνογράφος από τη μία μεριά δοξολογεί τον Χριστό, ο Οποίος ως η προαιώνια και ενυπόστατη Σοφία και Δύναμη του Θεού έχει την εξουσία να δημιουργεί και να συντηρεί στην ύπαρξη τον κόσμο, ενώ από την άλλη μεριά ζητά από Αυτόν την προάσπιση της Εκκλησίας Του, η οποία ασταμάτητα παλεύει με τις δυνάμεις του αντιδίκου και των κατά περίσταση οργάνων του.

Στον επίλογό του με τη φράση: «…μόνος γὰρ εἶ Ἅγιος…» ο ειρμός συνδέεται χαλαρά με την αρχαία γ΄ βιβλική ωδή, η οποία είναι καταγεγραμμένη στο β΄ κεφάλαιο του Α΄ Βασιλειών, εκφωνήθηκε κατά τη βιβλική διήγηση από την προφήτιδα Άννα, όταν αυτή, ενώ ήταν στείρα, συνέλαβε με θαυμαστό τρόπο τον κριτή Σαμουήλ, και στο β΄ στίχο της αναφέρει: «…ὅτι οὐκ ἔστιν Ἅγιος ὡς Κύριος, καὶ οὐκ ἔστι Δίκαιος ὡς ὁ Θεὸς ἡμῶν· καὶ οὐκ ἔστιν Ἅγιος πλήν Σου…».

 

Καταβασίες Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου.

Ὠδὴ δ’. Ἦχος α’.

«…Ῥήσεις προφητῶν καὶ αἰνίγματα τὴν σάρκωσιν ὑπέφηναν, τὴν ἐκ Παρθένου Σου, Χριστέ, φέγγος ἀστραπῆς Σου εἰς φῶς ἐθνῶν ἐξελεύσεσθαι· καὶ φωνεῖ Σοι Ἄβυσσος ἐν ἀγαλλιάσει· Τῇ δυνάμει Σου δόξα, Φιλάνθρωπε…».

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ:

«…Τα λόγια και οι αινιγματικές αναφορές των προφητών φανέρωσαν, Χριστέ μου, στα χρόνια  της παλαιάς διαθήκης με συμβολικό και δυσνόητο τρόπο το θαυμαστό μυστήριο της ενανθρωπήσεώς Σου από μητέρα παρθένο, προαναγγέλλοντας, ότι κάποτε η ακτινοβολία της αστραπής Σου θα έρθει στον κόσμο, για να φωτίσει όχι μόνο τον περιούσιο λαό Σου, τον Ισραήλ, αλλά όλους τους λαούς της γης. Μετά δε από την εκπλήρωσή τους η Άβυσσος, κατανοώντας ορθά το αληθινό νόημα των συμβολικών και δυσνόητων προφητικών αναφορών της παλαιάς διαθήκης, γεμάτη αγαλλίαση Σου φωνάζει· Δόξα στη δύναμή Σου, Φιλάνθρωπε…». 

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ:

Ο υμνογράφος, Κοσμάς μοναχός, στον ειρμό της δ΄ ωδής του κανόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου απευθύνει και πάλι το λόγο του προς το Χριστό.

Αναφερόμενος στις μεσσιανικές προφητείες της παλαιάς διαθήκης, παρατηρεί ότι αυτές ήταν επίτηδες γραμμένες και τρόπο συμβολικό και δυσνόητο, γιατί οι άνθρωποι δεν έπρεπε να εννοήσουν το πραγματικό τους νόημα πριν από την εκπλήρωσή τους.

Ανάμεσα στις μεσσιανικές προφητείες της παλαιάς διαθήκης εξέχουσα θέση κατέχουν αυτές που μίλησαν για το θαυμαστό μυστήριο της ενανθρωπήσεως του β΄ Προσώπου της Αγίας Τριάδας, του Υιού και Λόγου του Θεού-Πατέρα.

Με τις προφητείες αυτές ο Θεός προετοίμασε την ανθρωπότητα για την αποδοχή του αναμενόμενου σωτήρα, ο οποίος θα είχε ως αποστολή του όχι την πολιτική και ιστορική αποκατάσταση του Ισραηλιτικού λαού, όπως πίστευαν και πιστεύουν μέχρι σήμερα οι εβραίοι, ερμηνεύοντας λανθασμένα τις μεσσιανικές προφητείες της παλαιάς διαθήκης, αλλά τη σωτηρία ολόκληρης της ανθρωπότητας από το κακό και το θάνατο.

Στο τέλος του ύμνου ο λόγος δίνεται στην «…Ἄβυσσο…», η οποία, ως προσωποποίηση του χριστιανικού λαού, δοξολογεί τον Θεό, πρώτον μεν, για τη σοφία με την οποία διατύπωσε τις μεσσιανικές προφητείες, δεύτερον δε, για όσα οικονόμησε από άπειρη αγάπη για τη σωτηρία του ανθρώπου.

Στον επίλογό του με τη φράση: «…Τῇ δυνάμει Σου δόξα Φιλάνθρωπε …», η οποία δεν αποτελεί στίχο της ωδής, αλλά το εφύμνιό της, ο ειρμός συνδέεται πολύ χαλαρά με την αρχαία δ΄ βιβλική ωδή, η οποία είναι καταγεγραμμένη στο γ΄ κεφάλαιο του προφήτη Αββακούμ.

 

Καταβασίες Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου.

Ὠδὴ ε’. Ἦχος α’.

«…Τὸ θεῖον καὶ ἄρρητον κάλλος τῶν ἀρετῶν Σου, Χριστέ, διηγήσομαι· ἐξ ἀϊδίου γὰρ δόξης συναΐδιον καὶ ἐνυπόστατον λάμψας ἀπαύγασμα, παρθενικῆς ἀπὸ γαστρός τοῖς ἐν σκότει καὶ σκιᾷ, σωματωθεὶς, ἀνέτειλας ἥλιος…».

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ:

«…Θα διηγηθώ, Χριστέ μου, τη θεία και ανέκφραστη ομορφιά των δύο μεγάλων μυστηρίων του Προσώπου Σου· γιατί Εσύ, αφού πρώτα έλαμψες σαν συνάναρχο και ενυπόστατο Φως, που προήλθε μέσα από την άναρχη δόξα του Θεού-Πατέρα Σου, όταν πριν από τη δημιουργία της κτίσεως γεννήθηκες ως Θεός κατά τη θεία Σου φύση, προσέλαβες στη συνέχεια εν χρόνῳ την ανθρώπινη φύση από την παρθενική μήτρα της Παναγίας μητέρας Σου, γενόμενος και τέλειος άνθρωπος, και ανέτειλες σαν πνευματικός ήλιος, που ήρθε στον κόσμο μας για να φωτίσει όσους ζούσαν μέχρι τότε μέσα στο σκοτάδι και τη σκιά του πνευματικού θανάτου…». 

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ:

Ο υμνογράφος, Κοσμάς μοναχός, στον ειρμό της ε΄ ωδής του κανόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου απευθύνει για μία ακόμη φορά το λόγο του προς το Χριστό, αναφερόμενος, κατά τον άγιο Νικόδημο τον αγιορείτη, «…στα δύο πρώτιστα μυστήρια, το της θεολογίας, και το της ενσάρκου οικονομίας…», στην άχρονη δηλαδή και τη χρονική γέννηση του β΄ Προσώπου της Αγίας Τριάδας.

Ο Υιός και Λόγος του Θεού γνώρισε κατά τη χριστιανική διδασκαλία δύο γεννήσεις. Η α΄ από αυτές έγινε «…αϊδίως…», πριν δηλαδή από τη δημιουργία της κτίσεως, όταν γεννήθηκε αχρόνως από το Θεό-Πατέρα Του, ο Οποίος Του μετάδωσε το πλήρωμα της θείας Του φύσης και των φυσικών της ενεργειών, ενώ η β΄ έγινε «…εν χρόνῳ…», όταν γεννήθηκε ως Θεάνθρωπος από την Παναγία μητέρα Του «…δι᾽ μς τος νθρώπους κα δι τν μετέραν σωτηρίαν…».

Με την β΄ γέννησή της η Υπόσταση του Θεού-Λόγου από «…απλή…» κατέστη «…σύνθετος…», γιατί απέκτησε εκ των υστέρων κάτι που δεν υπήρχε στην αιώνια ύπαρξή Της, δηλαδή την ανθρώπινη φύση. Ο άγιος Νικόδημος ο αγιορείτης, αναφερόμενος σε αυτή τη λεπτή και εν πολλοίς άγνωστη πτυχή της χριστιανικής χριστολογίας, γράφει στο κοντάκιό του προς το Χριστό: «…Ἥκοντος εἰς τὸ πέρας, τοῦ τῆς κυοφορίας χρόνου, ἐγεννήθης ἀφθόρως, ἐκ τῆς ἀπειράνδρου Σου μητρός, ἐν πόλει Βηθλεέμ, τέλειος Θεὸς καὶ τέλειος ἄνθρωπος, μία Ὑπόστασις σύνθετος, γνωριζομένη ἐν δυσί τελείαις φύσεσι καὶ ἐνεργείαις καὶ θελήσεσιν…».

Ο ειρμός δεν εξαρτάται άμεσα από το κείμενο της αρχαίας ε΄ βιβλικής ωδής, η οποία είναι καταγεγραμμένη στο κστ΄ κεφάλαιο του Ησαΐα. Το περιεχόμενό του όμως συνδέεται με το προφητικό βιβλίο του Ησαΐα, αφού παραπέμπει νοηματικά στο στίχο: «…ὁ λαὸς ὁ πορευόμενος ἐν σκότει, ἴδετε Φῶς μέγα· οἱ κατοικοῦντες ἐν χώρᾳ καὶ σκιᾷ θανάτου, φῶς λάμψει ἐφ᾿ ὑμᾶς…» (Ησαΐας 9, 2).

 

Καταβασίες Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου.

Ὠδὴ στ’. Ἦχος α’.

«…Ἅ­λιον, πον­το­γε­νές, κη­τῷ­ον, ἐν­τό­σθιον πῦρ τῆς τρι­η­μέ­ρου τα­φῆς Σου τὶ προ­ει­κό­νι­σμα· οὗ Ἰ­ω­νᾶς ὑ­πο­φή­της ἀ­να­δέ­δει­κται· σε­σω­σμέ­νος γὰρ ὠς καὶ προὐ­πέ­πω­το, ἀ­σι­νὴς ἐ­βό­α· Θύ­σω Σοι με­τὰ φω­νῆς αἰ­νέ­σε­ως, Κύ­ρι­ε…».

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ:

«…Η φωτιά, Χριστέ μου, που έκαιγε μέσα στα σπλάγχνα του κήτους, το οποίο γεννήθηκε στη θάλασσα και ζούσε μέσα στο αλμυρό νερό, ήταν μία προεικόνιση, που προφητικά προανήγγειλε στην ανθρωπότητα το μεγάλο θαύμα της τριήμερης ταφής και ανάστασής Σου· και αυτό το θαύμα μάς το αποκάλυψε μέσα από τη διήγηση της ιστορίας του, γενόμενος, τρόπον τινά, υπηρέτης του, ο προφήτης Ιωνάς· γιατί όταν σώθηκε, βγαίνοντας από την κοιλιά του κήτους ζωντανός, όπως ήταν πριν αυτό να τον καταπιεί, αρτιμελής Σου φώναζε· Επειδή με έσωσες, Κύριε, από το θανατηφόρο κίνδυνο που απείλησε τη ζωή μου, θα σου προσφέρω όχι υλική, αλλά πνευματική θυσία, με δυνατή φωνή που θα δοξάσει το Όνομά Σου…». 

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ:

Ο υμνογράφος, Κοσμάς μοναχός, στον ειρμό της στ΄ ωδής του κανόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου απευθύνει, χωρίς αυτή τη φορά να Τον κατονομάσει, το λόγο του προς το Χριστό, συνδέοντας άμεσα το περιεχόμενό του με την αρχαία στ΄ βιβλική ωδή, η οποία είναι καταγεγραμμένη στο β΄ κεφάλαιο του προφητικού βιβλίου του Ιωνά.

Η σύνδεση αυτή φαίνεται επίσης και στον επίλογο του ύμνου, αφού η φράση: «…Θύ­σω Σοι με­τὰ φω­νῆς αἰ­νέ­σε­ως, Κύ­ρι­ε…» παραπέμπει στον επίλογο της αρχαίας στ΄ βιβλικής ωδής: «…ἐγὼ δὲ μετὰ φωνῆς αἰνέσεως καὶ ἐξομολογήσεως θύσω Σοι, ὅσα ηὐξάμην ἀποδώσω Σοι εἰς σωτηρίαν μου τῷ Κυρίῳ…» (Ιωνάς 2,10)

Ο συγκεκριμένος ειρμός παρουσιάζει μία αξιοπρόσεκτη φιλολογική ιδιαιτερότητα, την οποία αξίζει να επισημάνουμε. Με τη λέξη «…πῦρ…» (φωτιά) ο υμνογράφος δηλώνει τις βιολογικές συνθήκες που επικρατούσαν μέσα στην κοιλιά του κήτους. Χρησιμοποιεί δε αυτό το συμβολικό χαρακτηρισμό, επειδή οι συνθήκες αυτές καθιστούν αδύνατη την επιβίωση του ανθρώπου. Όπως δηλαδή ο άνθρωπος δεν μπορεί φυσικά και λογικά να επιβιώσει μέσα στη φωτιά, κατά παρόμοιο τρόπο δεν μπορεί να επιβιώσει και μέσα στην κοιλιά ενός κήτους.

Οι λέξεις «…Ἅ­λιον, πον­το­γε­νές, κη­τῷ­ον, ἐν­τό­σθιον…» είναι επιθετικοί προσδιορισμοί στη λέξη «…πῦρ…», η δε φράση δηλώνει στο σύνολό της το κήτος που κατάπιε τον προφήτη Ιωνά. Όπως πολύ ορθά παρατηρεί στο σημείο αυτό ο άγιος Νικόδημος ο αγιορείτης: «…όλα τα επίθετα ταύτα είναι περίφασις και δηλούσι το κήτος· περίφασις δε είναι, όταν τινάς με πολλάς λέξεις ονομάζει ένα πράγμα, όπου ηδύνατο να το ονομάσῃ με ολίγας, ή και με μίαν μόνην…».

Ο ειρμός χαρακτηρίζει την τριήμερη παραμονή του Ιωνά στην κοιλιά του κήτους ως «…προ­ει­κό­νι­σμα…» της τριήμερης ταφής και αναστάσεως του Κυρίου. Ο χαρακτηρισμός αυτός έχει μία ιδιαίτερη θεολογική σημασία.

Εκτός από τις γνωστές μεσσιανικές προφητείες που είναι καταγεγραμμένες στα προφητικά βιβλία της παλαιάς διαθήκης, υπάρχουν και μεσσιανικές προφητείες που είναι, τρόπον τινά, κρυμμένες μέσα στις διηγήσεις της παλαιάς διαθήκης. Οι προφητείες αυτές χαρακτηρίζονται πολύ συχνά στην Παράδοση της Εκκλησίας ως «…προεικονίσεις…» ή «…προτυπώσεις…».

Ας επιχειρήσουμε έναν ορισμό: προεικόνιση ή προτύπωση είναι μία προφητεία που βρίσκεται κρυμμένη μέσα σε μία διήγηση της παλαιάς διαθήκης και μας αποκαλύπτει κάτι σχετικό με το Πρόσωπο, τη ζωή και το έργο του Χριστού.

Η τριήμερη παραμονή του προφήτη Ιωνά μέσα στην κοιλιά του κήτους και η θαυμαστή μετά από αυτήν σωτηρία του είναι μία από τις σπουδαιότερες προεικονίσεις της παλαιάς διαθήκης. Είναι δηλαδή μία προφητική αναφορά, η οποία, κρυμμένη μέσα στη διήγηση του προφητικού βιβλίου του Ιωνά, προαναγγέλλει στην ανθρωπότητα την τριήμερη ταφή και ανάσταση του Χριστού.

Η συγκεκριμένη μάλιστα προεικόνιση δεν είναι μόνο μία από τις σπουδαιότερες της παλαιάς διαθήκης, αλλά και η μοναδική που ερμηνεύθηκε από τον ίδιο το Χριστό: «…Τότε ἀπεκρίθησάν τινες τῶν γραμματέων καὶ φαρισαίων λέγοντες· Διδάσκαλε, θέλομεν ἀπὸ Σοῦ σημεῖον ἰδεῖν· ὁ δὲ ἀποκριθεὶς εἶπεν αὐτοῖς· γενεὰ πονηρὰ καὶ μοιχαλὶς σημεῖον ἐπιζητεῖ, καὶ σημεῖον οὐ δοθήσεται αὐτῇ εἰ μὴ τὸ σημεῖον ᾿Ιωνᾶ τοῦ προφήτου· ὥσπερ γὰρ ἐγένετο ᾿Ιωνᾶς ὁ προφήτης ἐν τῇ κοιλίᾳ τοῦ κήτους τρεῖς ἡμέρας καὶ τρεῖς νύκτας, οὕτως ἔσται καὶ ὁ Υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῇ καρδίᾳ τῆς γῆς τρεῖς ἡμέρας καὶ τρεῖς νύκτας…» (Μτθ. 12, 38-40).

Παρότι ο ιερός Κοσμάς αναφέρεται ρητά στον ειρμό του μόνο στην ταφή του Κυρίου, είναι πασιφανές ότι αυτή είναι αχώριστα ενωμένη με την ανάστασή Του. Δεν μπορεί δηλαδή να γίνει λόγος για την τριήμερη ταφή του Χριστού, ανεξάρτητα από την ένδοξη ανάσταση που την διαδέχθηκε.

 Παρατηρεί σχετικά ο άγιος Νικόδημος ο αγιορείτης: «…Σημείωσαι δε, ότι εδώ πρέπει να προστίθεται αναγκαίως και το· τριημέρου Σου αναστάσεως, καθώς βεβαιοί και ο Θεολόγος Γρηγόριος Δια της προσθήκης δε ταύτης, της αναστάσεως, η έννοια συνάπτεται με τα κατωτέρω λόγια του μελωδού· άλλως γαρ ασυνάρτητος είναι και ανακόλουθος…».

 Σημειώνουμε τέλος, ότι ο ιδιόμορφος, φιλολογικά δε πρωτότυπος και ανεπανάληπτος, ρηματικός τύπος: «…προὐ­πέ­πω­το…» είναι παθητικός υπερσυντέλικος (γ΄ ενικό πρόσωπο, οριστική έγκλιση) του αρχαιοελληνικού ρήματος «προπίνω» και σημαίνει: «…όπως ήταν (εννοείται ο προφήτης Ιωνάς) πριν να τον (κατα)πιεί (εννοείται το κήτος)…».

 

Καταβασίες Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου.

Ὠδὴ ζ’. Ἦχος α’.

«…Ἰταμῷ θυμῷ τε καὶ πυρί θεῖος ἔρως ἀντιταττόμενος, τὸ μὲν πῦρ ἐδρόσιζε, τῷ θυμῷ δὲ ἐγέλα, θεοπνεύστῳ λογικῇ, τῇ τῶν ὁσίων τριφθόγγῳ λύρᾳ· ἀντιφθεγγόμενος, μουσικοῖς ὀργάνοις, ἐν μέσῳ φλογός· Ὁ δεδοξασμένος, τῶν πατέρων καὶ ἡμῶν, Θεὸς εὐλογητὸς εἶ…».

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ:

«…Με τη μουσική της τρίχορδης λύρας, που συνόδευε τον ύμνο των αγίων τριών παίδων, όταν έψαλαν με θεόπνευστη σοφία την ωδή τους μέσα στο φλεγόμενο καμίνι, ο θείος έρωτας, αντιστρατευόμενος τον αυθάδη θυμό του Ναβουχοδονόσορα και τη φωτιά του φλεγόμενου καμινιού, μετέβαλε τη μεν φωτιά θαυματουργικά σε δρόσο, περιγέλασε δε το θυμό του βασιλιά· σαν να αντέλεγε μέσα από τη φωτιά στα μουσικά όργανα των Βαβυλωνίων, τα οποία με εντολή του Ναβουχοδονόσορα καλούσαν τους ανθρώπους να προσκυνήσουν το χρυσό άγαλμά του· Ευλογημένος είσαι Εσύ, ο ένδοξος Θεός μας και Θεός των προγόνων μας…». 

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ:

Ο υμνογράφος, Κοσμάς μοναχός, στον ειρμό της ζ΄ ωδής του κανόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου απευθύνει το λόγο του προς το χριστιανικό λαό, μεταφέροντας τον στο σκηνικό της αρχαίας ζ΄ βιβλικής ωδής, η οποία είναι καταγεγραμμένη στο γ΄ κεφάλαιο του προφήτη Δανιήλ και έχει, εν ολίγοις, ως εξής:

 Ο βασιλιάς της Βαβυλώνας, ο Ναβουχοδονόσωρ, φτιάχνει ένα χρυσό άγαλμα με τη μορφή του και απαιτεί από όλους να το προσκυνήσουν ως Θεό, όταν τους καλέσουν με τον ήχο τους οι σάλπιγγες και τα μουσικά όργανα της Βαβυλώνας.

Τρεις νέοι και ευσεβείς ισραηλίτες (Ανανίας, Αζαρίας, Μισαήλ) αρνούνται να υπακούσουν στην εντολή του βασιλιά και καταδικάζονται σε θάνατο. Με εντολή του Ναβουχοδονόσορα ρίχνονται σε ένα φλεγόμενο καμίνι, μέσα στο οποίο ψάλουν την ζ΄ αρχαία βιβλική ωδή. Τότε όμως εμφανίζεται μέσα στο φλεγόμενο καμίνι με τη μορφή του «Μεγάλης Βουλής Αγγέλου» το β΄ Πρόσωπο της Αγίας Τριάδας, ο Υιός και Λόγος του Θεού, ο Οποίος μεταβάλει θαυμαστά τη φλόγα της φωτιάς σε δροσιά, σώζοντας τους τρεις παίδες από το θάνατο.

 Μέσα σε αυτό το σκηνικό δομεί ο ιερός Κοσμάς τον ύμνο του. Προσωποποιώντας το «…θείο έρωτα…», την αγάπη δηλαδή των τριών παίδων προς τον Θεό, τον παρουσιάζει ανταγωνιζόμενο με τον θυμό του βασιλιά και τη φλόγα του καμινιού, που εκπροσωπούν συμβολικά τις αντίθεες δυνάμεις του αντιδίκου.

Ενώ όμως αυτές εμφανίζονται αρχικά ως συντριπτικά ανώτερες σε σχέση με την αγάπη του Θεού, η παρουσία του άσαρκου στα χρόνια της παλαιάς διαθήκης Θεού-Λόγου ανατρέπει τους συσχετισμούς και έτσι στο τέλος η αγάπη του Θεού νικά τις δυνάμεις του αντιδίκου και περιγελά την αδυναμία τους.

Όπως εύστοχα παρατηρεί ο άγιος Νικόδημος ο αγιορείτης, ερμηνεύοντας το συγκεκριμένο ειρμό: «…ο ένθεος έρως, όπου άναπτε μέσα εις την καρδίαν των τριών εκείνων παίδων, αυτός εναντιείτο εις τρία πράγματα· εις τον ορμητικώτατον και σκληρόν και ωμόν θυμόν του βασιλέως Ναβουχοδονόσορ, εις το πυρ της καμίνου, και εις τα μουσικά όργανα τα παρακινούντα τους λαούς να προσκυνήσουν την εικόνα του Ναβουχοδονόσορος. Όθεν υπερνικήσας και τα τρία ταύτα ο θείος έρως, το μεν πυρ, το επταπλάσιον της καμίνου, εδρόσισε· περισσότερον γαρ ανάπτων αυτός έσω εν τῃ καρδία των τριών Παίδων, ενίκα το έξωθεν ανάπτον της καμίνου πυρ· τον δε θυμόν του βασιλέως κατεγέλα και επερίπαιζεν. Αυτός ακόμη με την τρίχορδον και θεόπνευστον και λογικήν λύραν των τριών Παίδων αντελάλει και αντέλεγεν εις τα μουσικά όργανα του βασιλέως εν τῳ μέσῳ της καμίνου· υμνούντες γαρ αυτοί τον Θεόν εν τῃ καμίνω, και λέγοντες· Ευλογητός ει, Κύριε ο Θεός των Πατέρων ημών, ο υπερύμνητος, και υπερυψούμενος εις τους αιώνας, δια την υμνωδίας ταύτης αντεφθέγγετο εις τα έξω βασιλικά όργανα, και τρόπον τινά έλεγον ότι η εικών του Ναβουχοδονόσορ δεν πρέπει να προσκυνήται, διότι δεν είναι Θεός, αλλά ο λυτρώσας ημάς εκ της καμίνου, αυτός πρέπει να προσκυνήται και να δοξολογήται, διότι είναι Θεός αληθέστατος…».

Ας μας επιτραπεί, τέλος, να προσθέσουμε μία σημαντική παρατήρηση: συχνά οι μεγάλοι Πατέρες και οι υμνογράφοι της Εκκλησίας, εφαρμόζοντας με σοφία και διάκριση τη λεγόμενη τυπολογική ερμηνεία, αναγνωρίζουν στη διήγηση της αρχαίας ζ΄ βιβλικής ωδής περισσότερες από μία προφητικές αναφορές.

Μία από αυτές συνδέει τη διήγηση της αρχαίας ζ΄ ωδής με το γεγονός της ενανθρωπήσεως του Θεού-Λόγου. Ειδικότερα:

 Η φωτιά του καμινιού προεικονίζει τη θεία φύση του Χριστού, τα ιερά σώματα των αγίων τριών παίδων προεικονίζουν την ανθρώπινη φύση του Χριστού, ενώ η παρουσία του β΄ Προσώπου της Αγίας Τριάδας με τη μορφή του «Μεγάλης Βουλής Αγγέλου» αποκαλύπτει προφητικά το ένα Πρόσωπο, στο οποίο κάποτε αυτές οι δύο φύσεις θα ενωθούν. Όπως είναι φυσικά και λογικά αδύνατον να ενωθεί το ανθρώπινο σώμα με τη φωτιά, χωρίς να καταστραφεί, είναι κατά παρόμοιο τρόπο λογικά και φυσικά αδύνατο να ενωθεί η θεία και η ανθρώπινη φύση. Αυτό όμως που είναι φυσικά και λογικά αδύνατο να συμβεί, ο Θεός το πραγματοποίησε για τη σωτηρία μας την ημέρα του ευαγγελισμού, όταν ενώθηκε «…εξ άκρας συλλήψεως…» μέσα στη μήτρα της Παναγίας μητέρας του Χριστού η θεία και η ανθρώπινη φύση στο ένα Πρόσωπο το Θεού-Λόγου.

Την ίδια εξάλλου ακριβώς προεικόνιση συναντάμε και στο γ΄ κεφάλαιο της Εξόδου, στη διήγηση της κλήσης του Μωυσή, όταν ο Θεός του αποκαλύπτει προφητικά μία βάτο που καίγεται χωρίς να γίνεται στάχτη, ενώ πάνω από αυτήν εμφανίζεται και πάλι με τη μορφή του «Μεγάλης Βουλής Αγγέλου» το β΄ πρόσωπο της Αγία Τριάδας, ο άσαρκος δηλαδή Υιός και λόγος του Θεού.

 

Καταβασίες Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου.

Ὠδὴ η’. Ἦχος α’.

«…Φλό­γα δρο­σί­ζου­σαν ὁ­σί­ους, δυσ­σε­βεῖς δὲ κα­τα­φλέ­γου­σαν, Ἄγ­γε­λος Θε­οῦ ὁ παν­σθε­νής ἔ­δει­ξε παι­σί· ζω­αρ­χι­κὴν δὲ πη­γήν εἰρ­γά­σα­το τὴν Θε­ο­τό­κον, φθο­ρὰν θα­νά­του καὶ ζω­ήν βλυ­στά­νου­σαν τοῖς μέλ­που­σι· Τὸν δη­μι­ουρ­γὸν μό­νον ὑ­μνοῦ­μεν, οἱ λε­λυ­τρω­μέ­νοι, καὶ ὑ­πε­ρυ­ψοῦ­μεν, εἰς πάν­τας τοὺς αἰ­ῶ­νας…».

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ:

«…Ο παντοδύναμος Άγγελος του Θεού, ο Οποίος δεν ήταν απλός άγγελος, αλλά ο άσαρκος Υιός και Λόγος του Θεού-Πατέρα, σώζοντας τους δούλους Του και θανατώνοντας ταυτόχρονα τους στρατιώτες του Ναβουχοδονόσορα που τους έριξαν στο καμίνι, έδειξε στα χρόνια της παλαιάς διαθήκης με θαυμαστό τρόπο στους τρεις παίδες τη φλόγα από τη μία μεριά ως δροσιά, που δροσίζει τους οσίουςκαι από την άλλη μεριά ως φωτιά, που κατακαίει τους δυσσεβείςΚατά παρόμοιο δε τρόπο ανέδειξε στα χρόνια της καινής διαθήκης τη Θεοτόκο μητέρα Του έμψυχη και ζωαρχική πηγή, η οποία αναβλύζει ταυτόχρονα την καταστροφή του θανάτου και την αιώνια ζωή, για όσους τραγουδούν τον ύμνο των αγίων τριών παίδων· Μόνο τον αληθινό δημιουργό υμνούμε, όσοι σωθήκαμε με τη δύναμή Του, και μόνον Αυτόν δοξάζουμε μέχρι το τέλος της ιστορίας του κόσμου…».

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ:

Ο υμνογράφος, Κοσμάς μοναχός, στον ειρμό της η΄ ωδής του κανόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου απευθύνει το λόγο του προς το χριστιανικό λαό, μεταφέροντας τον στο σκηνικό της αρχαίας η΄ βιβλικής ωδής, η οποία αποτελεί τη φυσική συνέχεια της αρχαίας ζ΄ βιβλικής ωδής, είναι επίσης καταγεγραμμένη στο γ΄ κεφάλαιο του προφήτη Δανιήλ και έχει, εν ολίγοις, ως εξής:

Μετά από την παρέμβαση του «Μεγάλης Βουλής Άγγελου» οι τρεις παίδες ύμνησαν το Θεό για τη θαυμαστή σωτηρία τους. Ο Ναβουχοδονόσορας, βλέποντας το θαύμα, μετάνιωσε για την καταδίκη των τριών παίδων και ο θυμός του μετατράπηκε σε θαυμασμό, εξέδωσε δε διάταγμα, με το οποίο απαιτούσε από όλους τους κατοίκους της Βαβυλώνας να σέβονται το Θεό των τριών παίδων.

Ο ίδιος μάλιστα ο Ναβουχοδονόσορ εμφανίζεται στην αγιογραφική διήγηση να βλέπει τον Άγγελο του Θεού μέσα στις φλόγες του καμινιού και να αναγνωρίζει τη θεϊκή του Υπόσταση: «…Καὶ Ναβουχοδονόσορ ἤκουσεν ὑμνούντων αὐτῶν καὶ ἐθαύμασε καὶ ἐξανέστη ἐν σπουδῇ καὶ εἶπε τοῖς μεγιστᾶσιν αὐτοῦ· οὐχὶ ἄνδρας τρεῖς ἐβάλομεν εἰς τὸ μέσον τοῦ πυρὸς πεπεδημένους; καὶ εἶπον τῷ βασιλεῖ· ἀληθῶς, βασιλεῦ· καὶ εἶπεν ὁ βασιλεύς· ἰδοὺ ἐγὼ ὁρῶ ἄνδρας τέσσαρας λελυμένους καὶ περιπατοῦντας ἐν μέσῳ τοῦ πυρός, καὶ διαφθορὰ οὐκ ἔστιν ἐν αὐτοῖς, καὶ ἡ ὅρασις τοῦ τετάρτου ὁμοία Υἱῷ Θεοῦ…» (Δανιήλ 3, 24-25).

Για να διακρίνονται οι δύο αρχαίες βιβλικές ωδές, η μεν ζ΄ χαρακτηρίζεται συνήθως ως «…η προσευχή…», η δε η΄ ως «…ο ύμνος…» των τριών παίδων.

Στο β΄ μέρος του ειρμού ο ιερός υμνογράφος αναφέρεται (για πρώτη φορά μετά από την α΄ ωδή) στην εορτάζουσα μητέρα του Κυρίου, την οποία σύμφωνα με την Παράδοση της Εκκλησίας ονομάζει: «…Θεοτόκον…».

Πολύ εύστοχα παρατηρεί για μία ακόμη φορά ο άγιος Νικόδημος ο αγιορείτης: «…ο Αυτός παντοδύναμος της Πατρικής Βουλής Άγγελος κατεσκεύασε δια της Αυτού απειροδυνάμου ισχύος την σήμερον εορταζομένην Παρθένον, την αληθεστάτην και αγιωτάτην μητέρα Του, πηγήν ζωαρχικήν (ήτοι αρχήν ούσαν ζωής και σωτηρίας), η οποία αναβλύζει φθοράν μεν και αφανισμόν και κατάργησιν εις τον θάνατον, ζωήν δε και σωτηρίαν εις όλους τους πιστούς Χριστιανούς…».

Όπως δηλαδή με την παντοδύναμη παρέμβαση του Θεού-Λόγου η φλόγα του καμινιού αναδείχθηκε ταυτόχρονα αιτία σωτηρίας των οσίων και καταδίκης των δυσσεβών, έτσι και η Παναγία μητέρα του Κυρίου με την παντοδύναμη παρέμβαση του Θεού-Λόγου αναδείχθηκε πηγή που αναβλύζει ταυτόχρονα την κατάργηση του θανάτου και την αιώνια ζωή για όλο το χριστιανικό λαό.

 

Καταβασίες Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου.

Ὠδὴ θ’. Ἦχος α’.

«…Νενίκηνται τῆς φύσεως οἱ ὅροι ἐν σοὶ, Παρθένε ἄχραντε· παρθενεύει γὰρ τόκος καὶ ζωὴν προμνηστεύεται θάνατος. Ἡ μετὰ τόκον παρθένος καὶ μετὰ θάνατον ζῶσα σῴζοις ἀεί, Θεοτόκε, τὴν κληρονομίαν σου…».

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ:

«…Στη θαυμαστή ζωή σου, αμόλυντε Παρθένε, νικήθηκαν οι νόμοι της φύσης· γιατί μόνον εσύ ανάμεσα σε όλες τις γυναίκες μπόρεσες να συνδυάσεις τον τοκετό με την παρθενία, αφού όχι μόνον ήσουν παρθένος, όταν συνέλαβες, αλλά έμεινες παρθένος κατά και μετά από τον τόκο σου· κατά παρόμοιο δε τρόπο μόνο στη δική σου κοίμηση ο σωματικός θάνατος συνδέθηκε προσωρινά, με σχέση, τρόπον τινά, προμνηστείας με το ζωοδόχο σώμα σου, αφού τρεις ημέρες μετά από την κοίμησή σου αναστήθηκες και αναλήφθηκες στους Ουρανούς· Εσύ, Θεοτόκε, που έμεινες παρθένος μετά από τον τοκετό και αναστημένη ζεις αιώνια μετά από το σωματικό σου θάνατο, είθε να σώζεις πάντοτε από κάθε κίνδυνο και βλάβη το χριστιανικό λαό, ο οποίος, ως κληρονομιά του Υιού και Θεού σου, είναι και δικός σου λαός…».

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ:

Ο υμνογράφος, Κοσμάς μοναχός, στον ειρμό της θ΄ ωδής του κανόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου απευθύνει το λόγο του προς τη Θεοτόκο, αναφερόμενος σε δύο θαυμαστά σημεία της επίγειας ζωής της, στα οποία ο Θεός ανέτρεψε τη συνήθη τάξη των φυσικών νόμων. Αυτά, εν ολίγοις, είναι τα εξής:

Στο φυσικό κόσμο η παρθενία είναι ασύμβατη με τον τοκετό, αφού η γέννηση του παιδιού προϋποθέτει την απώλεια της παρθενίας. Στην περίπτωση όμως της Θεοτόκου ο νόμος αυτός ανατράπηκε, αφού η μητέρα του Κυρίου συνέλαβε, κυοφόρησε και γέννησε τον Υιό και Θεό της, χωρίς να απωλέσει την παρθενία της. Για αυτό άλλωστε το λόγο η Παράδοση την ονομάζει: «αειπάρθενον».

Στο φυσικό επίσης κόσμο ο σωματικός θάνατος συνεπάγεται την αναπόφευκτη φθορά και διάλυση του νεκρού σώματος. Στην περίπτωση όμως της Θεοτόκου και αυτός ο νόμος ανατράπηκε, αφού μετά από την κοίμησή της το σώμα της δεν υπέστη μέσα στο τάφο τη συνήθη φθορά των νεκρών σωμάτων και μετά από τρείς ημέρες αναστήθηκε και αναλήφθηκε στους Ουρανούς.

Αυτήν ακριβώς την προσωρινή και βραχυχρόνια σχέση του νεκρού σώματος της Θεοτόκου με το σωματικό θάνατο, αποδίδει ο ιερός Κοσμάς με το ρήμα: «… προμνηστεύεται…». Ενώ δηλαδή όλα τα νεκρά σώματα «…παντρεύονται….», τρόπον τινά, με το σωματικό θάνατο μέχρι την ημέρα της κοινής αναστάσεως, ειδικά το σώμα της Θεοτόκου, όπως και το σώμα του Χριστού, δεν συνδέθηκε με το σωματικό θάνατο με μόνιμη σχέση «…γάμου…», ούτε καν με σχέση «…μνηστείας…», αλλά με προσωρινή σχέση «…προμνηστείας…», δηλαδή λογοδοσίας.

Ο ιερός Κοσμάς ολοκληρώνει τον ύμνο του με μία ευχή ή καλύτερα με μία παράκληση: Εσύ, Θεοτόκε, μακάρι να σκεπάζεις αιώνια με τις θεόδεκτες προσευχές σου και να σώζεις το λαό σου από κάθε βλάβη και από κάθε κίνδυνο.

 Ο συγκεκριμένος ειρμός δεν συνδέεται με την αρχαία θ΄ βιβλική ωδή, η οποία είναι η μοναδική που προέρχεται από τα βιβλία της καινής διαθήκης, αποτελεί σύνθεση δύο μικρότερων ύμνων (ύμνοι της Θεοτόκου και του προφήτη Ζαχαρία) και είναι καταγεγραμμένη στο α΄ κεφάλαιο του κατά Λουκάν ευαγγελίου.

 

 

ΚΑΤΕΒΑΣΤΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΠΟ ΕΔΩ:

https://drive.google.com/file/d/1oYEgLWJMkymTlK9bU_Nt23eaOnHbJB3A/view?usp=drive_link

 

Εκτύπωση   Email